Η ΑΚΡΟΑΣΗ ΤΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΣΕ ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΑ ΕΙΚΑΣΤΙΚΑ ΜΕΣΑ ΣΤΗ ΣΧΟΛΙΚΗ ΤΑΞΗ
Λέκκας Σταμάτης Καθηγητής ΠΕ 16.01
Σίγουρα όλοι μας έχουμε διερωτηθεί αν είναι σημαντική η μουσική, και πόσο, στην γενικότερη εκπαίδευση των παιδιών.
Ξέρουμε όλοι ότι τα παιδιά είναι ένας εύπλαστος κόσμος. Και η μουσική με την όποια της μορφή , μπορεί να παίξει ένα καθοριστικό ρόλο στην δόμηση του συναισθηματικού κόσμου τους.
Μέσω της μουσικής, τα παιδιά μπορούν να εκφράσουν συναισθήματα , θετικά ή αρνητικά και αυτό θα έχει ως αποτέλεσμα στο να δημιουργήσουν μια, ίσως πιο ισορροπημένη προσωπικότητα.
Για να τα κάνουμε όμως όλα αυτά πραγματικότητα χρειάζεται να βάλουνε σωστούς στόχους.
Ποιοι λοιπόν θα πρέπει να είναι οι στόχοι μας στους οποίους θα πρέπει με επιτυχία να θέσουμε στο εκπαιδευτικό μας έργο και έπειτα στην τάξη μας και στους μαθητές μας ;
Μια όμορφη αλλά και παιδαγωγικά εφικτή απάντηση παίρνουμε από το Βιβλίο « Δημιουργική Μουσική Αγωγή για τα παιδιά μας» τις Λένιας Σέργη εκδόσεις GUTENBERG 2000 στην σελ 3.
Λέει λοιπόν:
« Στόχος μας είναι η ευχαρίστηση που παίρνουν από την μουσική, η ευαισθησία που αναπτύσσεται σ΄ αυτά μέσω της μουσικής και η πειθαρχία που αποκτούν από τη συμμετοχή τους στις μουσικές δραστηριότητες που έχουν ως αποτέλεσμα να τα βοηθήσουν να μεγαλώσουν περισσότερο ευτυχισμένα, περισσότερο ώριμα και έτοιμα να πράξουν το ρόλο τους στην κοινωνία»

Με αυτή λοιπόν την στοχοθεσία μπορούμε να επιτύχουμε κάτι σημαντικό. Τα παιδιά να αγαπήσουν τη μουσική και ίσως κάποια από αυτά να σκεφτούν ότι μπορούν να μην μένουν στις αυλές της αλλά και να μπουν στο κύριο σπίτι αποκτώντας για την μουσική μια πιο βαθύτερη αντίληψη.

Ας απομονώσουμε τώρα κάποιες φράσεις από αυτές που ακούσαμε από τους Στόχους όπως:
Η ευχαρίστηση που παίρνουν
Η ευαισθησία που αναπτύσσεται
Η πειθαρχία που αποκτάται από την συμμετοχή

Θα δούμε ότι όλα αυτά και σε συνδυασμό με την ομαδική εργασία μέσα στην τάξη θα μπορέσουμε να βοηθήσουμε τα παιδιά να γνωρίσουν την επιτυχία . Και αυτό, σιγά-σιγά, θα τους δώσει κάτι σημαντικό που είναι η αυτοπεποίθηση και η αυτοεκτίμηση.
Και όταν μάλιστα ένας μαθητής παρουσιάζει συναισθηματικά συμπλέγματα, η επιτυχία που θα κατορθωθεί, όσο μικρή και να είναι, θα του δώσει την αυτοπεποίθηση για να μπορέσει να βγάλει το φως και να παρουσιάσει τις πραγματικές ικανότητές του.
Σαφώς οι έννοιες αυτοπεποίθηση και αυτοεκτίμηση θα μπορούσαν να ήταν από μόνες τους ένας σοβαρός τίτλος σεμιναρίου. Στην συγκεκριμένη περίπτωση, ας αναλογισθούμε μόνο την σημαντικότητα αυτών των εννοιών μέσα από τα δικά μας βιώματα και σε σχέση με τη μουσική εκπαίδευση.

ΜΟΥΣΙΚΗ ΑΚΡΟΑΣΗ

Η Μουσική ακρόαση μέσα στην σχολική τάξη είναι μια πονεμένη ιστορία.
Αυτό είναι και το μεγάλο πρόβλημα μέσα στην σχολική τάξη είτε θέλουμε να το παραδεχτούμε είτε όχι είναι η μουσική ακρόαση. Όλοι θα έχουμε απογοητευθεί ή και εκνευριστεί που τα παιδιά μας γελάνε όταν τους βάζουμε να ακούσουν μια άρια από μια Σοπράνο. Αυτό που ακούνε τα παιδικά , ανεκπαίδευτα αυτιά τους είναι μια Γυναίκα η οποία ουρλιάζει λες και της τραβάνε τα μαλλιά.
Και τότε εμείς για να περισώσουμε το γόητρο του συνθέτη , αλλά και του ερμηνευτή, συννεφιάζουμε ,αγριεύουμε, τους μαλώνουμε επιθετικά, λες και φταίνε αυτά που όταν ακούνε κλασική μουσική δυσανασχετούν με τον όποιο τρόπο τους έλθει εκείνη τη στιγμή.
Θα πρέπει λοιπόν να καταλάβουμε ότι η μουσική ακρόαση δεν είναι καθόλου εύκολη υπόθεση. Με ποιο απλά λόγια, η μουσική ακρόαση ενός έργου μέσα στη σχολική τάξη δεν μπορεί να χρησιμοποιείται ως εύκολη λύση για να ροκανίζουμε την διδακτική ώρα. Το μόνο το οποίο μπορούμε να καταφέρουμε με μεγάλη ευκολία είναι να δημιουργήσουμε τις λάθος προϋποθέσεις προσέγγισης αυτών των κειμένων που άντεξαν , αντέχουν και θα αντέχουν στους αιώνες.
Θα πρέπει να την θεωρήσομε ως σημαντικό εργαλείο της δουλειάς μας, μέσω της οποίας μπορούμε να δώσουμε την μεγάλη ευκαιρία τους μαθητές μας να εκφραστούν μέσα από κάποιους τρόπους που θα αναφέρουμε πιο κάτω. Και κάτι ακόμα. Δικαίωμα στην διεύρυνση του ακουσματικού τους ορίζοντα έχουν όλοι και τα παιδιά των χωριών και τα παιδιά των Πόλεων.
Εμείς ως εκπαιδευτικοί και ως παιδαγωγοί με σκοπούς όπως την ολόπλευρη, αρμονική και ισόρροπη ανάπτυξη των διανοητικών και ψυχοσωματικών δυνάμεων των μαθητών, ώστε να εξελιχθούν σε ολοκληρωμένες προσωπικότητες.
Με την ανάπτυξη της κριτικής , συγκριτικής και δημιουργικής σκέψης και με εφόδιο την μουσική και τις μεγάλες δυνατότητές της, μπορούμε να εξωτερικεύσουμε τη σπίθα της δημιουργικότητας , να την πολλαπλασιάσουμε και να την κάνουμε φλόγα.
Μην ξεχνάμε ότι με την ανάπτυξη της δημιουργικής δυνατότητας των μαθητών μέσα από τις διάφορες ευκαιρίες που υπάρχουν ή που εμείς θα επινοήσουμε θα αναπτύξουμε σε αυτούς την έμπνευση που αυτό θα τους οδηγήσει στην ανακάλυψη νέων δυνατοτήτων, επαφών , σχέσεων και εμπειριών.


ΣΕ ΤΙ ΑΠΟΣΚΟΠΕΙ Η ΜΟΥΣΙΚΗ ΑΚΡΟΑΣΗ;

Αποσκοπεί στο να βοηθήσει το παιδί να αποκτήσει σταδιακά την απαιτούμενη ακουστική ευαισθησία για να διακρίνει διάφορους ήχους φυσικούς- Τεχνικούς και να καλλιεργήσει και να αναπτύξει την ακουστική του ικανότητα, έτσι που να επιδιώκει να την ακούει.
Για να μπορέσουν όμως τα παιδιά ν΄ αναπτύξουν την δεξιότητα της ακρόασης θα πρέπει:
Να συγκεντρώνονται
Να αντιλαμβάνονται αυτό που ακούνε
Να θυμούνται αυτό που άκουσαν.

Να συγκεντρώνονται: Να τους κινήσουμε το ενδιαφέρον σε αυτό που ακούνε.
Να αντιλαμβάνονται αυτό που ακούνε: Να αναγνωρίζουν αρχικά και να διακρίνουν τους ήχους για να αποκτήσουν σταδιακά ηχητικό απόθεμα. Π.χ ήχοι που είναι κοντά – μακριά , ψηλοί ήχοι χαμηλοί ήχοι, ήχοι μεγάλης και μικρής διάρκειας, ένταση, χροιά του ήχου.
Να θυμούνται αυτό που άκουσαν: Αν επιτευχθούν τα παραπάνω θα είναι πιο εύκολο να θυμούνται αυτό που άκουσαν.

Τι μπορεί να βοηθήσει τους μαθητές μας να γίνουν ενεργητικοί ακροατές της μουσικής ;

Το ηχητικό περιβάλλον:
Να ακούσουν τους ήχους γύρω τους και να τους ενθαρρύνουμε να προσέχουν τους ήχους της καθημερινής ζωής. Τους ήχους αυτούς να μην τους ακούνε μόνο , αλλά να τους αναλύουν , να τους κρίνουν και να τους ταξινομούν σε ήχους δυνατούς, σιγανούς, ψηλούς, χαμηλούς, ωραίους ήχους που θέλουν να κρατήσουν και σε άλλους που δεν τους αρέσουν.
Οι δικές τους μουσικές δημιουργίες :
Είναι σημαντικό να ενθαρρύνουμε τα παιδιά να ακούνε με προσοχή τους ήχους που παράγουν είτε με την φωνή τους ή φωνή και ηχογόνα αντικείμενα και ύστερα τους δικούς τους ήχους σε συνδυασμό με τους ήχους που παράγονται από άλλα παιδιά.
Αυτός ο τρόπος , αυτή η ιδέα είναι ένας αρχικός –βιωματικός τρόπος εκτέλεσης του ομαδικού τραγουδιού και της συνεργασιμότητας. Για τον σκοπό αυτό χρειάζεται συνεχής υπενθύμιση και μεγάλη επιμονή από τον καθηγητή για να αναπτύξουν τα παιδιά την σημαντική δεξιότητα της ακρόασης, γιατί πολλές φορές όταν παίζουν ένα όργανο και ειδικά φλογέρες , προσπαθούν μόνο να παράγουν μουσικούς ήχους χωρίς να καταβάλλουν προσπάθεια να τους ακούσουν. Γι΄ αυτό πρέπει οι μαθητές να ενθαρρύνονται να ακούν πρώτα την ποιότητα του ήχου που παράγουν. Επίσης όταν οι μαθητές τραγουδούν απλά εναρμονισμένα τραγούδια θα πρέπει να ενθαρρύνονται να ακούνε προσεκτικά ότι τραγουδούν και οι συμμαθητές τους.
Καλό είναι κάποιες φορές να ηχογραφούμε αυτό που παρουσιάζουν τα παιδιά σε μία εκδήλωση και μετά να το κουβεντιάζουμε μαζί τους.
Η ζωντανή μουσική που παίζει ο δάσκαλος, άλλα παιδιά ή μουσικοί που τους επισκέπτονται: Από την αρχή της σχολικής τους ζωής τα παιδιά πρέπει να συνηθίσουν να ακούνε τον καθηγητή όταν τραγουδά ή όταν παίζει σε μουσικό όργανο διάφορα τραγούδια.Πρέπει ακόμα να συνηθίσουν από νωρίς να ακούνε το τραγούδι των συμμαθητών τους ή το παίξιμο τους σε μουσικά όργανα είτε στην σχολική τάξη είτε σε κοινές σχολικές εκδηλώσεις.

ΑΚΡΟΑΣΗ ΗΧΟΓΡΑΦΗΜΕΝΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ Ή ΜΟΥΣΙΚΗ ΑΠΟ ΔΙΣΚΟ Ή C.D
Υπάρχουν ποικίλοι τρόποι με τους οποίους κάποιος μπορεί να προσφέρει μια μουσική ακρόαση στους μαθητές τους.
Πότε όμως μια ακρόαση μπορεί να θεωρηθεί πετυχημένη; Όταν ο εκπαιδευτικός γνωρίζει καλά τη μουσική που προσφέρει στους μαθητές του και όταν έχει αποφασίσει τα σημεία του έργου στα οποία θα καθοδηγήσει τα παιδιά.(Με απλά λόγια τίποτα δεν μπορεί να είναι τυχαίο).





ΤΙ ΜΠΟΡΟΥΝ ΝΑ ΠΡΟΣΕΞΟΥΝ ΑΠΟ ΕΝΑ ΕΡΓΟ ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ;

Βασικά θέματα του έργου

Κάθε μουσικό έργο έχει ένα θέμα , ένα μουσικό μοτίβο την λεγόμενη κεντρική ιδέα το οποίο είναι ευδιάκριτο και με κάποιες παραλλαγές παρουσιάζεται κατά την διάρκεια της μουσικής εκτέλεσης. Σημαντικό είναι χωρίς αρχικά να μπούμε σε ορισμούς επιστημονικούς που θα κουράσουν αλλά και να φοβίσουν τους μαθητές, με απλούς τρόπους να τους δώσουμε να καταλάβουν τι είναι πρακτικά αυτό το θέμα. Ένας λοιπόν απλούστατος τρόπος είναι να παίξουμε στους μαθητές μας στο όργανο θέματα από συμφωνικά έργα που σίγουρα γνωρίζουν. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το θέμα από την 5η Συμφωνία του Μπετόβεν.
Ενορχήστρωση του έργου
Τον τρόπο που είναι κατασκευασμένο το έργο
Τα σημεία δυναμικής του έργου
Την Ρυθμική αγωγή του έργου.

Με ποιους τρόπους μπορούν οι μαθητές να εκφραστούν ακούγοντας ένα μουσικό έργο;

Σίγουρα υπάρχουν πολλοί τρόποι με τους οποίους μπορούν οι μαθητές να εκφραστούν με αφετηρία την επιλογή κάποιων μουσικών αποσπασμάτων.
Eπιτρέψτε μου να σας αναφέρω κάποιους τρόπους τους οποίους δουλέψαμε με τους μαθητές μέσα στην σχολική τάξη.
Με τον Γραπτό λόγο(Δημιουργική Γραφή)
Να ζωγραφίσουν αυτό που ακούνε
Να συνδυάσουν την ακρόαση με την κίνηση
Να συνδυάσουν την ακρόαση με δραματοποίηση (Δημιουργία Μύθου-Ρόλων και Περιβάλλοντος Δράσης)
Σημαντικός παράγοντας σε κάθε ένα από τους παραπάνω τρόπους είναι να αφήσουμε τα παιδιά ελεύθερα, να
εκφραστούν και επίσης να τους δώσουμε να καταλάβουν ότι εδώ , δεν υπάρχει σωστό και λάθος.
Με άλλα λόγια τους ενθαρρύνουμε με στόχο να ενεργοποιήσουν την φαντασία τους , τις αισθήσεις τους , για να μπουν σε μια κατάσταση δημιουργικής εγρήγορσης. Κοινή αρχή σε όλες αυτές τις προτάσεις έκφρασης θα μπορούσε να είναι ένα ερωτηματολόγιο με δύο μόνο ερωτήσεις:
Ερώτηση 1η: Πως αισθάνεσαι πριν το μάθημα; (Η ερώτηση αυτή απαντάτε αμέσως μόλις μπούμε μέσα στην τάξη)
Ερώτηση 2η : Πως αισθάνεσαι τώρα; (Το ερώτημα αυτό το απαντούν οι μαθητές μετά το τέλος της δραστηριότητας , λίγο πριν το τέλος της διδακτικής ώρας).
Θα πρέπει επίσης να πούμε ότι το ερωτηματολόγιο αυτό θα μπορεί να διανθιστεί και με άλλες ερωτήσεις που κατά την γνώμη μας θα μας δώσουν μια καλύτερη συναισθηματική εικόνα της τάξης.
Πρέπει όμως να έχουμε υπόψη μας ότι όσοι δεν είναι εξοικειωμένοι με τις μουσικές ακροάσεις έργων, το βρίσκουν δύσκολο να καθίσουν και να ακούσουν προσεκτικά
Γι αυτό……
Θα πρέπει να συνδυάζουμε τις ακροάσεις με άλλες δραστηριότητες.
Τα παιδιά θα μπορούσαν αρχικά και πιο σύνθετα αργότερα να συνοδεύουν την μουσική που ακούνε με κατάλληλα κρουστά όργανα όχι καθορισμένου τονικού ύψους όπως (ντέφια, τρίγωνα, Κύμβαλα κ.λπ). Με αυτό τον τρόπο οι μικροί ακροατές από παθητικοί ακροατές γίνονται ενεργοί , συμμετέχουν στο συνολικό ηχητικό αποτέλεσμα αλλά γίνεται και κάτι πιο σημαντικό…..Μπορούν μέσα από την Βιωματική προσέγγιση και την ομαδοκεντρική διαδικασία να επιλέξουν τα κατάλληλα συνοδευτικά οργανάκια που θα ταιριάζουν περισσότερο στην δυναμική του έργου.
Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να επισημάνουμε την σημαντικότητα της δραματοποίησης του μουσικού έργου σε συνδυασμό των μουσικών οργάνων με τις κινήσεις του σώματος.
(Φαντασθείτε οι μαθητές να ακούνε μια Marcia Triomfale Tannhauser και ένα πένθιμο εμβατήριο. Και τι μπορεί να κάνουν π.χ. σε μια παρέλαση με αφετηρία το άκουσμα σε συνδυασμό με τα κρουστά τους μουσικά όργανα.)
Τι επιτυγχάνουμε:
α) την ακουσματική τους ενσωμάτωση με το έργο
β) την ρυθμική προσέγγιση που θα αισθανθούν βαδίζοντας και
παίζοντας ρυθμικά.

Ένα άλλο σημαντικό εργαλείο στην ακρόαση είναι και το οπτικό υλικό το οποίο θα μπορούσε να προβληθεί παράλληλα με το άκουσμα.
ΑΚΡΟΑΣΗ +ΟΠΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟΥ
Χρήση εικόνων
slides
Βιντεοταινίες ειδικά όταν η μουσική είναι Περιγραφική.

ΠΩΣ ΜΠΟΡΟΥΝ ΟΙ ΜΑΘΗΤΕΣ ΝΑ ΑΠΟΚΤΗΣΟΥΝ ΚΑΤΑΛΛΗΛΕΣ ΓΝΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ ΠΟΥ ΘΑ ΑΚΟΥΣΟΥΝ;
Ακούν το έργο ή απόσπασμα του έργου που θα επεξεργασθούμε μερικές φορές.
Κάθε φορά η προσοχή τους θα πρέπει να στρέφεται σε διαφορετικά στοιχεία του έργου.
Έτσι σιγά –σιγά οι μαθητές ανακαλύπτουν στο έργο και νέα στοιχεία τα οποία θα τους οδηγήσουν στην ικανοποίηση, τη χαρά και την αισθαντική συγκίνηση που προσφέρει η μουσική.
Ο εκπαιδευτικός θα πρέπει να γνωρίζει ότι η ακρόαση έργων μουσικής πρέπει να γίνεται με τρόπο φυσικό και αβίαστο, έτσι που να προκαλεί το ενδιαφέρον των παιδιών και να μην γεννά την ανία και την αποστροφή.

ΟΙ ΜΑΘΗΤΕΣ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΟΥΝΤΑΙ ΝΑ ΑΚΟΥΝ ΜΟΥΣΙΚΗ ΠΟΥ ΕΧΕΙ ΜΕΡΙΚΑ ΑΠΟ ΤΑ ΠΙΟ ΚΑΤΩ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΕΠΕΙΔΗ:

παρακινεί σε κίνηση
δημιουργεί καθαρή και σαφή ψυχική διάθεση
έχει μελωδίες που εύκολα τραγουδιούνται
συνδυάζει όμορφα ηχοχρώματα
συνδυάζεται με μια ιστορία ή φέρνει ένα μήνυμα.

Εδώ θα πρέπει να ξεκαθαρίσουμε ότι ο εκπαιδευτικός θα πρέπει να είναι ενημερωμένος για την ποικιλία της μουσικής που ακούγεται στο περιβάλλον των παιδιών όπως η λαϊκή μουσική, η παραδοσιακή μουσική, η ποπ μουσική, κ.λπ .
Όλα αυτά είναι καλό να ακούγονται μέσα στην τάξη με κριτικό και συγκριτικό πνεύμα και να ξεχωρίζουν το έργο ποιότητας από το ασήμαντο και κακότεχνο.
Κυρίες και Κύριοι
Πιστεύω ότι σας είπα αρκετά που τα περισσότερα από αυτά έχουν δοκιμαστεί με μικρή ή μεγάλη επιτυχία μέσα στην σχολική τάξη.
Πριν όμως σας ευχαριστήσω για την υπομονή σας , θα ήθελα να κλείσω με ένα προβληματισμό.
« Ποιος τελικά είναι ο σκοπός όλης αυτής της διαδικασίας που συνοπτικά σας ανέφερα:»
Και απαντώ:
Σε καμία περίπτωση λοιπόν δεν επιδιώκω οι μαθητές μου να αναθεματίσουν το οποιοδήποτε είδος μουσικής και να ακούνε μόνο αυτό που ονομάζουμε Κλασική Μουσική.
Αλλά μια και στις ηλικίες αυτές ασχέτως το τι ακούνε τα παιδιά δεν έχουν ακόμα καταλήξει στο ακριβές είδος που απόλυτα τους εκφράζει, είναι μια ευκαιρία μέσα στην ακουστική γκάμα που δημιουργούνε να βάλουμε και εμείς κάποια στοιχεία αυτής της μουσικής.
Όμως ούτε αυτό είναι ο βασικός σκοπός.
Ο βασικός σκοπός είναι πιο γενικός και είναι η συμβολή μας στην συναισθηματική εκπαίδευση.
Η συναισθηματική εκπαίδευση αναφέρεται σε όλες τις ικανότητες που αποτελούν τη συναισθηματική νοημοσύνη. Δηλαδή να αναπτύξουμε την ικανότητα του ατόμου να εκφράζει και να διαχειρίζεται τα συναισθήματά του , να αντιμετωπίζει δημιουργικά τις αντιξοότητες και να επιδεικνύει κατανόηση προς άλλους.
Η συναισθηματική νοημοσύνη περιλαμβάνει ιδιότητες όπως αυτογνωσία, αυτοπεποίθηση, αυτοέλεγχο.
Τις παραπάνω ιδιότητες αλλά και άλλες όπως η δημιουργική φαντασία , η αυτοεκτίμηση, σε συνδυασμό με την βιωματική έκφραση μπορούμε πιστεύω να πάμε μαζί με τους μαθητές μας ένα βήμα πιο κάτω.
Να γνωρίσουμε και να γνωριστούμε με αυτές τις ψυχές που τόσο μας έχουν ανάγκη, αλλά και εμείς τους έχουμε ανάγκη. Αμφίδρομη η σχέση.
Ας μη λησμονούμε ότι κρατάμε στα χέρια μας ανθρώπινες ψυχές. Κρατάμε τις ελπίδες και τους οραματισμούς της αυριανής κοινωνίας.
Ο κάθε ένας από εμάς ας καταθέσει στο ταμιευτήριο που ονομάζεται παιδική ψυχή τα αποθέματά του, με αγάπη , με ενδιαφέρον, με χαμόγελο και που ξέρεται αύριο όταν συναντήσετε αυτές τις ψυχές στο δρόμο να σας πουν ένα ευχαριστώ με ένα χαμόγελο.




Βιβλιογραφία
 Coleman, Daniel(1998) Η συναισθηματική νοημοσύνη. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα
 Δανασσής –Αφεντάκης, Α. (1997), Εισαγωγή στην Παιδαγωγική Αθήνα : Ελληνικά Γράμματα
 Miller, B (2003), Χτίζοντας καλύτερη σχέση με τα παιδιά στην τάξη. Ν.Σμύρνη: Εκδόσεις Ελληνικό Ινστιτούτο Μελέτης και Έρευνας των Δυσκολιών Μάθησης.
 Ματσαγγούρας, Η(200), Ομαδοσυεργατική Διδασκαλία και μάθηση. Αθήνα :Γρηγόρης.
 Χρυσαφίδης, Κ. (2002), Βιωματική- Επικοινωνιακή διδασκαλία. Αθήνα:Gutenberg.
 Σέργη , Λ. (2000), Δημιουργική Μουσική Αγωγή για τα παιδιά μας. Αθήνα :Guyenberg.